Frá dýralækninum -þá er komið að gotinu

Höfundur og eigandi ljósmynda: Silja Unnarsdóttir, dýralæknir. // Birtist í 2. tbl. 52. árg. desember 2019.

Við fórum yfir meðgöngu hjá tíkum í síðasta desemberblaði svo það er kominn tími á framhaldið. Það er ekki að ástæðulausu að fæðing er hættulegasti tíminn í ævi bæði móður og afkvæmis. Því er kjörið fyrir got framtíðarinnar að fara yfir helstu stig og ferli eðlilegs gots. Megintilgangur þessarar yfirferðar er fyrir hinn almenna ræktanda en sem dýralæknir og mjög óreyndur ræktandi mun þetta halla meira á dýralæknaþekkinguna. Hérna munum við þó að sinni einungis tæpa á þeim atriðum sem teljast hluti af eðlilegu ferli gots. Hlutir sem geta farið úrskeiðis er efni í heilan greinabálk. 

Fæðingu er skipt í fjögur stig: 

• Stig 0 – sem inniheldur 95% af meðgöngunni þar sem leghálsinn er harður og ósveigjanlegur,
  
• Stig 1 – virkjunarfasinn, leghálsinn byrjar að mýkjast og vefurinn byrjar að undirbúa sig undir fæðinguna,
  
• Stig 2 – örvunarfasinn, inniheldur fæðinguna, hríðir hefjast,
  
• Stig 3 – fæðing fylgjunnar.
  

FYRSTA STIG
Á fyrsta virka stigi fæðingarinnar er tíkin almennt mjög eirðarlaus. Hún getur klórað, rótað og krafsað í bæli og teppi og allt sem er undir henni, másað og virkar almennt eins og henni líði ekki vel. Sumir geta misskilið þessi merki sem svo að fæðingin sé hafin en líkaminn er enn einungis að undirbúa sig undir fæðinguna.
Hérna er gott að vera að mæla hitastig tíkarinnar, því ef hitastig hennar hefur ekki fallið undir 37°C er hún enn á fyrsta stigi. Þegar prógesterón fellur í líkamanum lækkar líkamshitinn í kjölfarið sem hluti af upphafi gotsins. Hver tík tæklar þetta stig á sinn hátt, sumum getur jafnvel orðið óglatt og þær kastað upp öllum mat.
Þetta stig hefst á hormónaferli sem veldur reglulegum samdráttum í legi og tíðni og styrkleiki þeirra eykst hægt og rólega án þess að við verðum þess vör. Öll útferð á þessu stigi á að líta út eins og glært slím. Þetta stig varir venjulega í 10 til 24 tíma, en getur varað í allt að 48 tíma, og á þessu stigi þynnist leghálsinn og opnast.
Tímalínan á þessu stigi er mjög breytileg og getur tekið mjög á taugarnar, en það sem skiptir höfuðmáli er að sleppa því að horfa á klukkuna og horfa á tíkina. Á þessu stigi er einnig engin ástæða til að grípa í lyf eða bætiefni s.s. kalk eða oxytósín. Á þessu stigi þarf einungis tíma.

ANNAÐ STIG
Hérna hefst rembingurinn. Hérna sést það auðveldlega á tíkinni að hún er að rembast, kviðurinn herpist saman og hún getur notað horn, kanta eða fólk til að spyrna í með afturfótunum á meðan hún rembist. Hún getur skolfið, beygt og teygt bakið, sveigt skottið undir sig líkt og til að grípa hvolpinn þegar hann birtist. Hún getur másað, vælt eða verið alveg þögul.
Bæði sléttir vöðvar í leginu sem og rákóttir vöðvar í kviðvegg, mjaðmagrind, lærum og jafnvel á fleiri stöðum líkamans dragast saman. Þessi vöðvasamdráttur krefst mikils af kalkbirgðum líkamans svo á þessu stigi getur verið viðeigandi að gefa tíkinni kalk því hún gengur mjög á eigin birgðir af kalki. Það er vert að taka eftir því að ekki nóg með að líkaminn noti mikið magn af kalki í fæðinguna sjálfa þá notar hann einnig mikið kalk í mjólkurframleiðsluna svo það er afar mikilvægt að passa upp á kalkjafnvægi hjá tíkinni á meðgöngu, í kringum gotið og þegar hún er mjólkandi. Kalk og oxytósín hafa mjög mikilvæga tengingu á milli virkni, oxytósín eykur næmni frumuveggs vöðvafrumnanna fyrir kalki og hleypir þannig auknu kalki inn í frumurnar og stýrir þannig styrkleika samdráttarins.
Samdrátturinn í leginu hefst í enda hornsins og gengur niður í átt að leghálsi og svo út. Þetta er töluverð vegalengd fyrir hvern hvolp að ferðast og því er mjög misjöfn lengd á milli hvers hvolps en algengt er að 10 til 60 mínútur líði á milli hvolpa.
Hvolpar geta fæðst inni í heilum líknarbelg eða rofnum belg. Í raun eru fleiri en einn belgur, hver hvolpur flýtur inni í tvöföldum belg í leginu, og má oft sjá líknarbelginn „ryðja leiðina“ áður en hann rofnar en í öðrum tilfellum rofnar hann inni í tíkinni og gusast  líkt og í bíómynd. Best er að láta alla þessa belgi alveg vera á meðan fæðingin gengur vel. Þegar belgurinn utan um hvolpinn rofnar kemur grænn vökvi (getur verið frá ljós grænum og yfir í dökkgrænan lit) og er þetta algjörlega eðlilegt. Þessi græni litur verður til við niðurbrot rauðra blóðkorna frá fylgjunni og er merki um eðlilega virkni fylgjunnar. Liturinn getur oft setið fastur í feldinum á hvolpunum og eru ófá dæmi um ljósa hvolpa sem fæðast með græna slikju á hvítum hárum en þetta hverfur á örfáum dögum. Svo grænt er eðlilegt en blóð í miklu magni er það ekki. Hvaða samsetning sem er af: vökvafylltur poki eða pokar með glærum eða grænum vökva, enginn poki, engin gusa af legvökva, litlar gusur, miklar gusur, hvolpar sem fæðast inni í báðum líknarbelgjum, einum líknarbelg eða engum sjáanlegum líknarbelg er allt eðlilegt. Náttúrulegt. Engin ástæða til að óttast.
Hvolparnir geta fæðst bæði með höfuðið á undan eða afturfætur/skott á undan og bæði er eðlilegt. Ef einhver vafi leikur á því að staða hvolpsins sé ekki nógu hagstæð fyrir fæðingu eru til aðferðir við að reyna að rétta hann af sem nota þyngdaraflið, en oft er ekki endilega ástæða til að reyna að greiða úr stíflum með handafli inni í tíkinni. Tíkin getur auðveldlega verið að rembast í allt að tvo tíma án vandræða en í þessum tilfellum er gott að vera búin að heyra í dýralækni ef meiri aðstoðar er þörf.
Hér gildir líka að fylgjast með tíkinni og meta hana, svo lengi sem hún er að rembast þarf ekki oxytín og er mun frekar líklegt að hún þurfi á kalki að halda til að hjálpa til við samdrætti. Á þessu stigi gotsins er gott að hafa kalk, sölt og góðan orkugjafa við höndina fyrir tíkina. Hægt er að nálgast hjá dýralæknum næringardrykki og orkuríkan dósamat sem getur verið gott að hafa við höndina fyrir tíkina ef hún tekur við honum og vill borða. Got er mesta líkamlega áreynsla í lífi tíkarinnar og þarf að gæta að því að passa upp á orkuna hjá henni.
Þegar hvolpurinn er fæddur skal fjarlægja himnurnar og þurrka hvolpinn ef tíkin sér ekki um það sjálf. Gott getur verið að eiga belg eða eitthvað viðlíka til að geta sogað upp úr hvolpinum ef hann nær ekki að lofta vel í lungun. Einnig kýs ég að nota klemmu á naflastrenginn og sumir kjósa jafnvel að skella sterílum saumþræði á endann til að binda fyrir en þess er yfirleitt ekki þörf, oft er svo endanum dýft í eitthvað vægt sótthreinsandi. Yfirleitt eru tíkur færar um að sjá um þetta sjálfar en það hefur gerst að þær slíti naflastrenginn of nálægt hvolpinum og valdi sári og því er mjög mikilvægt að fylgjast með.
 
ÞRIÐJA STIG
Þriðja stigið er skilgreint sem fæðing fylgjunnar. Hún getur komið með hvolpinum, verið enn föst við legið eða hafa losnað og komið með seinna í fæðingunni. Tíkurnar sveiflast á milli annars og þriðja stigs fæðingar á milli hvolpa þangað til að allir hvolpar eru fæddir og allar fylgjur hafa skilað sér. Mikilvægt er að fylgjast með því að allar fylgjur skili sér en ef fylgjuvefur verður eftir í leginu getur tíkin fengið lífshættulega sýkingu í legið. Gott getur verið að bæta því inn í fæðingarbókhaldið hvort fylgjurnar hafi skilað sér með hverjum fæddum hvolpi eða ekki.
Ræktendur hafa mismunandi skoðanir á því hvort tíkurnar eigi að fá að borða fylgjurnar eða ekki og það er engin ein rétt leið í þeim málum. Fylgjurnar innihalda mikið af próteini, kalki, glúkósa og oxytósíni sem tíkina vantar í fæðingunni en þær eiga það oft til að fá niðurgang daginn eftir vegna fylgjuátsins. Hér gildir hin almenna skynsemi.
Þegar fæddir hvolpar eru búnir að finna spenana og byrjaðir að drekka, örvar það oxytósín framleiðslu tíkarinnar og eykur þar með samdrátt legsins og framgang gotsins. Það getur þó þurft að passa að rótið og hríðirnar hjá tíkinni og rembingurinn verði ekki til þess að hvolparnir sem fæddir eru skaðist og því getur verið gott að hafa hitakassa eða álíka til að setja hvolpana í til að koma þeim undan. Passa þarf upp á að halda á þeim hita og er hægt að notast við hitapoka, heitt vatn í flösku eða eitthvað álíka sem hitagjafa. Eftir fæðinguna er eðlilegur líkamshiti tíkarinnar um 39°C sem er leið náttúrunnar til að halda hita á hvolpunum. Því er eðlilegt fyrir tíkina að liggja hjá hvolpunum móð og másandi. Einnig tekur við úthreinsunarferlið hjá tíkinni þar sem legið er að dragast saman í fyrri stærð og gróa eftir meðgönguna og útferð getur verið til staðar í nokkrar vikur.
Munið að „hlusta“ á það sem tíkin er að segja ykkur og treystið eigin innsæi. Tík sem er róleg og slök er oftast ekki í neinum vandræðum í gotinu. Hafið dýralækninn ykkar eða dýralækninn á vaktinni með í ráðum, allir dýralæknar vita hversu miklu máli skiptir að gotið gangi vel fyrir sig.
 
HEIMILDASKRÁ
T. A. McGeady, P.J. Quinn, E.S. FitzPatrick og M.T. Ryan (2006) Veterinary Embryology. Blackwell Publishing.
G. England og Angelika von Heimendahl (2011) BSAVA Manual of Canine and Feline Reproduction and Neonatology. BSAVA.